Necati Cumalı ve Ay

Neil Armstrong'un   Ay'da   yürüyüp   yürümediği   bazılarımız   için   hala   bir

muammadır.   Oysa  Ay,   farkına   varmasak   da   çoğu   zaman,   dünyamızın   ve

kültürümüzün  en  önemli  parçalarından  biridir.  Sanırım,  çocukluğunda  Jules

Verne'in “Ay'a Seyahat” adlı eserini okumayan yoktur. Verne'in Ay'a gönderdiği uzay

aracının adı Columbia'dır. Neil Armstrong'u Ay'a götürenin de.

Bayrağımız Ay ile yıldızın ahenkli bileşiminden meydana gelir. Sevdiklerimizi

mehtaplı  gecelerde  daha  bir  içten  anarız.  Öyle  ki,  Ay'ın  kültürümüzdeki  yeri

tarihsel  eserlerde  bile  belirgindir.  Bu  noktada  sözü,  dilerseniz,  Sunay  Akın'a

bırakalım. “Ay Hırsızı” adlı eserinde şöyle diyor usta:

“İstanbul'da Kanuni Sultan Süleyman'ın kızı Mihrimah Sultan'ın adını taşıyan iki

cami vardır. Bunlardan biri Üsküdar'da, öteki ise Edirnekapı'dadır. Güneş her gün,

çocuğunu  arayan  bir  anne  gibi  Üsküdar'daki  caminin  ardında  doğarken,  Ay

Edirnekapı'daki  caminin  minarelerinin  arkasına  saklanır.  Her  akşam  Ay,  Üsküdar

Mihrimah   Sultan   Camii'nin   saçlarını   taçlandırırken,   uykuya   yatmak   üzere   olan   güneş,   başını, Edirnekapı'daki  Mihrimah  Sultan  Camii'nin  kubbesine  dayar.  İstanbul'da  bu  yüzden  bir  değil,  iki  tane Mihrimah Sultan Camii vardır. Mihrimah'ın anlamı da (mihr ü mah) 'güneş ve ay'dır.”

Necati  Cumalı'ya  gelmek  için  bu  kadar  söz  dolaştırmanın  anlamı  da  ne

diyebilirsiniz. Belki de haklısınız. Ancak, onu “Ay Büyürken Uyuyamam” adlı

eseriyle tanıyan benim için ikisi arasındaki bağ koparılamaz niteliktedir. Ay ve

Cumalı.

Bir Cumalı öyküsü ya da romanı okumadıysanız yahut ondan bir iki mısra

bilmiyorsanız, eksik bir Türkiye vardır sizin dimağınızda. Ülkemizi en iyi anlatan

sanatçılardan biridir o. Kim bilir, belki de birincisi.

Anadolu'yu  ve Anadolu  insanını  Cumalı  kadar  net  fotoğraflamak,  onunla

tanışmamış olanlar için hayal sınırlarının ötesinde olsa gerek.   1921 yılında

Florina'da (Yunanistan) başlayıp 2001 yılında İstanbul'da sona eren 80 yıllık

yaşamına  pek  çok  roman,  öykü,  şiir  ve  oyun  sığdıran  Cumalı,  yalnızca

insanımızı değil aynı zamanda doğamızı ele alma konusunda da benzersizdir.

Bu  açıdan,  henüz  onunla  tanışmamış  olanlara  “Tütün  Zamanı”  üçlemesini

(Zeliş;  Yağmurlarla  Topraklar;  Acı  Tütün)içtenlikle  önermek  isteriz.  Bu  eserlerin  Cumhuriyet  Kitapları tarafından son derece kaliteli yeni baskılarının yapıldığını hatırlatmak da ayrıca yararlı olacaktır. Cumalı'nın,  yapıtlarında çoğunlukla kasaba yaşamını yansıtmaya çalıştığını görürüz. Bu bir rastlantı değildir. Tam tersine, bilinçli bir seçimdir. Bunun nedenini Cumalı şöyle açıklamaktadır:  “Kasaba, yani ne kent ne köy, ikisi karışımı bir yerleşim merkezi. Türkiye'yi en iyi yansıtan yerleşme örneğidir bence kasaba. Kasaba kültürü bütün yaşamımızı etkiler. Kasaba görgüsü egemendir bütün değer ölçülerimizde. Politika, eğitim,  sanat,  hoşgörü  ortamını  kasaba  saptar  bize.  Roman  kentleşmenin  sanatıdır  gerçi,  ama kentleşemiyoruz işte. Kolay değil.” Bu sözler bugün için de geçerliliğini korumuyor mu sizce?

Cumalı'nın, eserlerinde folklorik unsurlardan da ustaca yararlandığına tanık oluruz. Bu yıl tamamlanmış bir araştırma bu açıdan ilgi çekici sonuçlar ortaya koyuyor:

Sanatçı, incelenen 86 öykü, 13 oyun ve 5 romanında, 23 türkü, dokuz mani, altı ağıt, iki ninni, iki

tekerleme ve iki halk efsanesinden yararlanmış durumda. Bu eserlerde ayrıca, büyü, uğur-uğursuzluk,

rüya, müjde, fal ve nazar gibi değişik kültürel unsurlara da sıkça rastlanıyor. Bu tür bir zenginliği Cumalı dışında belki de yalnızca Yaşar Kemal'de bulmak olası.

Büyük ustanın eserlerinde kadını ele alış biçimi de

son   derece   çarpıcıdır.   Özellikle   oyunlarında   bu

çarpıcılık  daha  da  belirginleşir.  Bu  konu  bir  yüksek

lisans tezine konu olmuş ve şu sonuca ulaşılmıştır:

“...Onun  oyunlarındaki  kadınlar  çok  büyük  farklarla

birbirinden  ayrılmazlar.  Kırsal  yaşamda  da,  kasaba

ortamında da, kent ortamında da onlar birer kadındır

ve toplumsal baskılara maruz kalan, törelere boyun

eğen  ya  da  törelerle  karşı  karşıya  kalan,  bağımlı

yaşayan ve cinsel yönden arzulanarak, cinsel bir meta

olarak kabul edilen özverili, çileli Anadolu kadınının

temsilcileridir.”

Cumalı,   pek   bilinmese   de,   sanata   şiirle   giriş

yapmıştır.  İlk  şiir  kitabı  olan  “Kızılçullu  Yolu”  1943

yılında  yayımlanmıştır.  Oysa  ilk  öykü  kitabı  (Yalnız

Kadın)  1955  ve  ilk  romanı  (Tütün  Zamanı)  1959

tarihlidir.  İlk  şiirini  Urla  Halkevi  dergisi  olan  Ocak'ta

yayımlayan  sanatçı  1942  kışında,  Orhan  Veli'yle

buluşarak   şiirlerindeki   eksikliği   öğrenmek   ister;

yazdığı 20 dizelik bir şiirini verir. O da bu şiiri sekiz

dizeye   indirir.   Cumalı   önce   yadırgadığı   durumu

kendince şu tümcelerle açıklamaktadır: “Ben öbür on

iki dizede bir hayli parlak sözler ettiğime inanıyordum.

Orhan   Veli'nin   güzel   çirkin   demeden   onları

çıkarıvermesini önce yadırgamadım değil. Ama bir iki

gün  içinde  şiirin  kısaltılmış  biçimi  bana  daha  da

doyurucu  göründü.  İşte  benim,  'Yağmurdan  Sonra

Bayram Yeri' adlı şiirim bu yeni haliyle yayımlandı...

Orhan  Veli'den  öğrendiğim  en  önemli  şey  bu  oldu

benim.”  Gerçekten  de  Cumalı'nın  başta  Orhan  Veli

olmak  üzere  Garip  akımından  oldukça  etkilendiği

açıktır.  Buna  karşılık,  o,  kendi  özel  anlatım  şeklini

yakalamak konusunda hiç de sıkıntı çekmemiştir.

Ahmet Köksal Papirüs Dergisi'nin Temmuz 1968

sayısındaki  yazısında  şöyle  demektedir  Cumalı'nın

şiiri için :

“İlk  gençlik  anıları,  ilk  aşklar,  yaşama  ve  doğa

sevgisi,   savaş   ve   yoksulluk   yıllarından   giderek

toplumsal   bir   duyarlılığa   yönelen   Cumalı'nın   şiir

gücünü  yaşanmışlığından  alan  bir  gerçekçilik  ile  ilk

yenilik   akımının   o   pek   ünlü   'yaşama   sevinci'ni

yereyselleştirerek, onu taşralı bir Anadolu aydınının

yaşantısı içinde duyurmuştur.

Söyleyişindeki   katıksız   içtenlik,   çocuksu   bir

şaşkınlık, kendine özgü bir ahenk, aydınlık ve yalın bir

şiir   çabası   ilk   şiirlerinden   bu   yana   Cumalı'nın

değişmeyen özelliklerindendir.”

Gelin, isterseniz, onun şiiri üzerine bunca sözün

ardından, ilk şiir kitabı olan “Kızılçullu Yolu”na adını

veren şiirine yer verelim bu noktada. O zaman daha iyi

anlamak olanaklı olacak ve daha iyi hissedeceksiniz

Cumalı'yı.

Kızılçullu Yolu

Hıdrellez günü

Kızılçullu yolu

Beni herkes severdi çocukluğumda

Arabacı yanına oturur

Kırbacı  bana verirdi.

Ben Fıtnat Hanımın oğlu,

Zayıf bir kızı  severdim

Gözlerinin içi gülerdi.

Hıdrellez güneşi

Beraber tırmanmadık mı ağaçlara?

Siz kanatmadınız mı ellerimi

Elma çiçekleri?

Ay   Büyürken   Uyuyamam”ı   yazdığında   48

yaşındaydı   Cumalı.   Benim   gibi   pek   çok   kişinin

yurduna ve yaşadığı dünyaya bakışını değiştirdi bu

eser. Ve sanatçı, geride kalan 32 yıllık ömründe belki

de hiç uyumadı Ay'ın büyüdüğü zamanlarda. Onu 10

Ocak  2001  tarihinde  kaybettik.  Kaderin  cilvesine

bakın   ki,   bir   gün   önce,   yani   9   Ocak   2001'de,

ülkemizden de izlenen 'Tam Ay Tutulması' yaşandı.

Kim bilir, belki de büyük usta, bizimle beraber Ay'ın

önce yok olup, sonra yeniden büyümesini izledi ve en

uzun uykusuna huzur içinde yattı. Ve belki de şimdi o,

Ay'da bir yerlerden bizleri izliyor.

Bir   not,   bitirirken:   Bundan   sonra   ülkemizden

izleyebileceğimiz ilk ay tutulması 15 Haziran 2011'de.

Ve bir öneri: Gelin o gün Ay'ın güneşten saklandığı

saatte hepimiz birer Cumalı şiiri okuyalım. Okuyalım

ki, büyürken de küçülürken de Ay, rahat uyusun büyük

usta.